اوجی ، گیاهی بسیار معطر و مفید در کناره ی زمین های اسبوکلا
اسبونیوز : پونه گیاهی است علفی و بوته ای ، با نام علمی Mentha pulegium ، از خانواده ی نعناعیان (Labiatae) که در کناره های جریان های آب و یا زمین های نمناک می روید . برگ های پونه بیضی شکل و نوک تیز و اکثراً دارای دندانه های کوچک و منظم هستند . از همه ی قسمت های گیاه و به خصوص برگ ها بوی بسیار قوی و نافذی به مشام می رسد . گل ها به صورت مجتمع در کنار برگ ها و اکثراً در قسمت های بالای محور ساقه قرار می گیرند که به رنگ بنفش و گاهی گلی کمرنگ می باشند. پونه گونه های مختلفی دارد که به نام های گوناگون معروفند . یکی از این گونه ها به نام ویلوزا ، پوشیده از کرک های فراوان و دارای بوی تندی است ؛ به همین دلیل آن را برای استفاده پرورش می دهند . مردم اسبوکلا به این گونه پیته نِک می گویند که خاصیت دارویی دارد. قسمت هوایی پونه و به خصوص برگ ها مورد استفاده می باشند. در واقع اوجی هم یکی از گونه های پونه است . از برگ خرد شده ی اوجی تازه به عنوان سبزی اصلی توپری ها و درخورشتی در کوکوها و ... و یا به عنوان سبزی خوردن استفاده می شود . نکته ی مهم در کاربرد اوجی بوی تند و مطبوع آن است .
ترکیبات مهم پونه : پونه حاوی 1 تا 2 درصد اسانس مایل به زرد و یا سبز است . پولگون موجود در اسانس برگ آن از 9 درصد در نوع برزیلی تا 30 درصد در انواع آمریکایی وجود دارد . میزان پولگون گونه های اروپایی از 90 تا 94 درصد می باشد. موادی که به طور طبیعی در اسانس پونه وجود دارند و یا خود به خود اکسیده می شوند ، عبارتند از : آلفایی نن ، بتاپی نن ، لیمونن ، 3 ـ اکتانول . 3 ـ اکنانول ، پاراسیمن ، 3 ـ اکتیل استات ، منتون ، ایزومنتون ، پولگون ، ایزوپولگون ، پی پریتون ، سیس و ترانس پولگون اکساید و کاریوفیلن . ترکیبات مهم دیگر گیاه شامل اسیدلوریک ، اسید میریستیک ، اسید پالمیتیک ، سالی سیل آلدهید ، دیوسزمین و هسپریدین است . دانه های خشک پونه حاوی تا 25 درصد پروتئین ، 27 درصد چربی ، 11 درصد خاکستر ، 0/9 درصد کلسیم ، 05/ درصد سدیم و تا 1/5 درصد پتاسیم می باشند.
داروشناختی و اثرات مهم : برگ های پونه برای ایجاد طعم و مزه ، درست کردن چای و به عنوان ادویه استفاده می شوند . یکی از مصارف مهم آن به عنوان طعم دهنده نوعی خوراک گوشت می باشد که گاهی آن را با فلفل و عسل نیز مخلوط می کنند . این گیاه بوی منحصر به فردی دارد که کاملاً از نعناع قابل تشخیص است . طعم پونه در ابتدا گرم ، کاملاً معطر و تقریباً گس و تلخ است و پس از مدتی ایجاد احساس خنکی می کند . اسانس پونه دارای طعم تلخ و احساس سردی است . بوی پونه کمی شبیه بوی سیترونل است و از آن در صابون های معطر استفاده می شود . اسانس پونه در حشره کش ها به کار می رود . همچنین ، از آن به صورت پودر برای پاشیدن بدین منظور استفاده می شود . اسانس پونه یکی از منابع تولید طبیعی منتول می باشد . یکی از محصولات پونه عرق طبی آن است . در زمان قدیم پونه را در اتاق افرادی که تشنج داشتند آویزان می کردند و معتقد بودند که تاثیر آن بیشتر از گیاه گل سرخ است . همچنین ، آن را برای بهبود سردرد و گیجی به دور سر می بستند. چای پونه را نیز برای رفع سرماخوردگی ، سرفه و مشکلات قاعدگی مصرف می کردند . در هرصورت ، پونه باید با دقت مصرف شود ، زیرا مصرف بیش از حد آن باعث مسمومیت می گردد . در آمریکا برگ و اسانس پونه به طور قانونی به فروش نمی رسد . در اروپا از آن به عنوان ضد عفونی کننده ، ضد نفخ ، صفراآور ، معرق، هضم کننده ، قاعده آور ، ضد سرفه و محرک استفاده می شود .
طریقه و میزان مصرف :
ـ 1 تا 4 گرم گیاه خشک به صورت دم کرده یا به صورت های دیگر تا سه بار در روز خوراکی .
ـ عصاره مایع هیدروالکلی 1 تا 4 میلی لیتر تا سه بار در روز خوراکی.
ـ اسانس پونه 5 % تا 2 میلی لیتر در روز به صورت مخلوط با مواد دیگر . اصولاً اسانس گیاهان را نباید به هیچ وجه مستقیماً مصرف کرد و خورد.
ـ از گیاه تازه نیز می توان استفاده نمود . البته برگ ها طعم و مزه گس و کمی سوزاننده دارند.
مهم ترین اثرات گزارش شده :
ضد درد ، ضد چسبندگی پلاکت ها ، بی حس کننده ، ضد باکتری ، ضد سرطان ، ضد ادم ، ضد التهاب ، ضد موتاژن ، ضد اکسیدان ، ضد روماتیسم ، ضد اسپاسم ، ضد تومور ، ضد ویروس ، قابض ، ضد کاندیدا ، ضد نفخ ، محرک ، CNS دپرسانت ، ضد احتقان ، معرق ، ادرارآور ، قاعده آور ، قارچ کش ، مسکن ، مقوی معده ،شل کننده عضلات و مهار کننده سیکلواکسیژناز.
نکات قابل توجه :
1 - پونه آمریکایی حاوی تا 2 درصد و نوع اروپایی تا 1 درصد اسانس است که میزان پولگون این اسانس ها از 85 تا 92 درصد می باشد.
2 ـ پولگون جسمی است که مصرف زیاد آن می تواند عوارض جانبی خطرناکی داشته باشد ؛ لذا پونه های نوع آمریکایی و اروپایی که درصد بالایی پولگون دارند ، باید به مقدار کم و با احتیاط مصرف شوند .
3 - از میان گونه های پونه ایرانی ، خالواش مورد تحقیق قرار گرفته است که درصد کمی پولگون دارد و می توان آن را به صورت سبزی خوراکی مصرف نمود ؛ به طوری که سالیان درازی است که این گیاه در گیلان کشت و استفاده می شود.
4 ـ به طورکلی هر پونه ای را که حاوی پولگون با درصد پایین باشد می توان با اطمینان مصرف کرد و در غیر این صورت باید در مصرف آن احتیاط نمود.
5 ـ در کانادا مصرف پونه هایی که حاوی پولگون نباشند مجاز است.
6 ـ مصرف خوراکی اسانس پونه هایی که حاوی پولگون با درصد بالا هستند باعث عوارض کبدی ، کلیوی و مخاطی می شود.
7 ـ عوارض خوراکی اسانس پونه با درصد بالای پولگون شامل اسهال ، دردهای شکمی ، بالا رفتن فشارخون ، استفراغ و در موارد شدید سقط جنین است .
8 ـ بهتر است در زمان شیردهی و حاملگی از مصرف پونه خودداری شود.
9 ـ در کتاب قانون ابن سینا پونه به نام فودنج معرفی و شرح مفصلی در مورد آن داده شده است. در این کتاب ابن سینا هم به چندین نوع پونه اشاره کرده و علم امروز گیاه شناسی گونه های مختلف این گاه را تقسیم بندی نموده است که مواد موثر موجود در آنها خواص مشترک و در مواردی متفاوت دارد . همچنین ، ممکن است بعضی گونه ها دارای موادی با عوارض جانبی باشند . اما در قانون به پونه جویباری (پونه کنار آبی ) ، پونه کوهی ، پونه شاک و پونه ای که آن را غلیجن می نامند ، اشاره شده است . ابن سینا معتقد است که پونه کوهی از پونه جویباری قوی تر است . البته اثرات گونه های مختلف را شبیه می داند و می گوید : پونه خون را به سمت پوست می کشد ، طبیعت گرم دارد و معرق می باشد . دارای خاصیت ضد درد و کوفتگی ماهیچه هاست ، اشتهاآور و مقوی معده است و سکسکه را بر طرف می کند . آب پز پونه ادرارآور است . بیمار مبتلا به تب و لرز اگر آب پز پونه بخورد یا پونه را در روغن بپزد و از آن روغن بر تن بمالد ، بسیار نافع است . دود برگ پونه حشرات را دور می کند . پونه بیابانی داروی نیش کژدم است .
بسیاری از خواصی که ابن سینا راجع به پونه نوشته است با کتب علمی امروز مطابقت دارد . البته باید گونه های مختلف نعناع (Mentha) و پونه که گونه ای از نعناع است و گونه های مختلف پونه ، به خصوص انواع ایرانی آن ، مورد تحقیق و مطالعه قرار گیرند تا با تجزیه و شناسایی کمی و کیفی مواد موجود در پونه های ایرانی بتوان به آثار دارویی و درمانی آنها پی برد و آنها را به طور صحیح مصرف نمود.
